Mr. Osman Pajić (Pravni fakultet Mostar)
PREDNOSTI UVEZIVANJA
Srednja i mala preduzeća okosnica razvoja
Hercegovačko-neretvanjskog kantona |
Poslovni
sistemi i mreže, uvezivanjem i umrežavanjem mogu biti značajan faktor razvoja, posebno,
nerazvijenih i srednjerazvijenih zemalja. U ovom dijelu ćemo obraditi osnovna saznanja o
umrežavanju malih i srednjih preduzeća, iznijeti neke pouke iz iskustva evropskih
zemalja i zemalja u razvoju i kakav doprinos to može biti za Bosnu i Hercegovinu u
rekonstrukciji i privrednom razvoju.
Mala i srednja preduzeća su u posljednjih nekoliko godina postali
jedan od osnovnih ciljeva razvojne politike u zemljama u razvoju. Podrška malim i
srednjim preduzećima se bazira na sljedećim pretpostavkama. Prva je, da postojanje
snažnog sektora malih i srednjih preduzeća predstavlja prednost za državu. To
omogućava stvaranje širokog i raznorodnog privatnog sektora i omogućava zaposlenost.
Drugo, ovako jak sektor malih i srednjih preduzeća nastaje uz podršku države. Treće,
programi namijenjeni najmanjim preduzećima su opravdani više zbog socijalnog efekta nego
zbog ekonomske efikasnosti.
Međunarodni interes za uvezivanje u poslovne sisteme i mreže
malih i srednjih preduzeća je povećan, posebno iskustvom tzv. Treće Italije.
Arnaldo Bagnasco je tvorac koncepta Treća Italija i stavljen je
u upotrebu krajem 1970-tih godina. U to vrijeme, mala privreda na siromašnom jugu (Druga
Italija) je sporo napredovala, a tradicionalno bogati sjeverozapad (Prva
Italija) suočavao se sa velikom krizom, dok su sjeveroistočna i srednja Italija
bilježile brz privredni razvoj. U mnogim sektorima, preovladavale su male firme, gdje su
određene grupe firmi uvezane u poslovne sisteme u pojedinim regionima bile sposobnije da
se brže razvijaju, izvoze i imaju nove mogućnosti za zapošljavanje. U Trećoj
Italiji zaposlenost van poljoprivrede porasla je u malim i srednjim preduzećima,
i nacionalni dohodak je rastao brže nego u ostatku Italije u 1960-tim i 1970-tim. Ovakav
rapidan razvoj Treće Italije, posebno industrije baziran je na malim i
srednjim preduzećima, bio je povezan sa koncentracijom firmi u određenim sektorima i u
određenim regionima. Ovakvi poslovni sistemi bili su sposobni da izlaze na
svjetsko tržište i zauzmu čvrste pozicije u mnogim granama proizvodnje, kao što su:
obuća, kožna galanterija, trikotaža, namještaj, muzički instrumenti, prehrambena
industrija, kao i industrije koje su ove sektore snabdjevale mašinama. U
industriji, kao što je proizvodnja obuće, poslovni sistemi malih i srednjih preduzeća
bili su u mogućnosti da proširuju proizvodnju i izvoz 1970-tih, 1980-tih u vrijeme kad
su velika preduzeća u Velikoj Britaniji i Njemačkoj
bila u slabljenju. Ovi poslovni sistemi imali su kapacitet da unaprijede svoju
proizvodnju. Zbog blizine dobavljača sirovina, dobavljača opreme, proizvođača
komponenti, finalnih proizvođača i mnogo firmi pod ugovorom, a i zbog intezivnog
rivalstva između firmi i velike saradnje u udruženjima proizvođača, cijeli poslovni
sistem je napredovao.
Uspjeh poslovnih sistema srednjih i malih preduzeća u Italiji
povećao je interesovanje za osnove nihovog uspjeha. Ovo italijansko iskustvo dalo je
poticaj istraživanjima i u brojnim regionima drugih evropskih zemalja. Tako je
došlo do mnogih međunarodnih debata o poslovnim sistemima srednjih i malih preduzeća i
iz tih debata su i proizašli slijedeći glavni atributi industrijskih distrikta:
geografska bliskost, sektorska specijaliziranost, predominantnost srednjih i malih
preduzeća, bliska saradnja među preduzećima, natjecanje bazirano na inovacijama,
aktivne organizacije za samopomoć i spremnost regionalnih i općinskih vlada da daju
svoju podršku. Treba naglasiti da postoje razlike između evropskih
industrijskih oblasti i da se gore navedeni atributi razlikuju. Zatim industrijski
distrikti nisu samo fenomen Evrope, jer se piše o sličnim iskustvima u Sjevernoj
Americi i Japanu. |
 |
Evropski regioni o kojima se najviše govori, kad su u pitanju
industrijski distrikti, (Treća Italija, Baden - Wurttemberg u Njemačkoj, Zapadni
Jutland u Danskoj) do 1960-tih godina bili su relativno na margini, nedovoljno
industrijalizovani i izvan jezgre kapitalističkog razvoja. Od 1970-tih godina oni su
zauzeli centralno mjesto, uprkos svim teškoćama sa kojima su se ovi regioni suočavali,
i pokazali su da pokušaj razvoja na bazi lokalnih malih i srednjih preduzeća nije
nemoguć i nije više fantazija. Ovo, upravo evropske distrikte čini interesantnim kad je
u pitanju privredni razvoj i politika razvoja u zemljama u razvoju kao i zemljama koje
vrše rekonstrukciju i obnovu. One na ovaj način mogu da pronađu nove načine promocije
malih i srednjih preduzeća i da im omoguće da se snalaze u konkurenciji na domaćem i
međunarodnom tržištu, bez pomoći države. Mala i srednja preduzeća, prema evropskom
iskustvu, ne moraju biti u nepovoljnijem položaju u odnosu na velika, sve dok su u
mogućnosti da koriste prednosti uvezivanja u poslovne sisteme.
Uloga politike, prema literaturi, u italijanskim i evropskim distriktima
zauzima značajno mjesto, a posebno je naglašena uloga regionalne i lokalne politike u
stvaranju platforme na kojoj poslovni sistemi mogu napredovati. Ta platforma vlada ogleda
se u izgradnji institucija, unapređenju konzorcija firmi i razvoju kolektivnih uslužnih
centara.
U italijanskim industrijskim distriktima od svih mjera najviše
pažnju privlače grupe mjera koje se odnose na pružanje usluga. Usluge u Trećoj
Italiji mogu biti ilustrovane primjerom CITER-a, a to je
agencija za pružanje usluga malim i srednjim preduzećima. Centar je u Modeni,
djeluje u sektoru trikotaže i obezbjeđuje pet osnovnih usluga:
- izdaje polugodišnji periodični izvještaj o međunarodnim tržišnim uslovima i
o aktivnostima konkurencije u zemlji i inostranstvu,
- informiše obrtnike o cjenama i karakteristikama pređe raspoložive na
tržištu,
- redovno informiše članove o tehnološkom razvoju kroz pripremu raznih brošura,
- posjeduje CAD/CAM stanicu koja je na raspolaganju njegovim članovima,
- informiše lokalnu poslovnu zajednicu o modnim trendovima.
CITER se po osnivanju 1980. godine finansirao iz javnih fondova,
ali deset godina kasnije samo 30% budžeta dolazi iz vladinih fondova.
Regionalna razvojna agencija pokrajine Emillija - Romagna, ERVET u Bolonji,
uključuje namjenske sektorske uslužne centre CITER, CERCAL (proivodnja
cipela), QUASCO (građevinarstvo) i CEMSA (mašinerija
za farme). Drugi primjeri usluga uključuju: Centor Servisi (Pisa) koji
opslužuje kožarsku industriju, zatim TEKNOTEX u gradu Biella
koji pruža usluge tekstilnoj industriji i Comitato Servisio Tendenze Moda in
Epoli koji obezbjeđuje stručnu obuku i informacije o modnim trendovima.
Poslovni sistemi se mogu definisati kao sektorska i regionalna (geografska)
koncentracija preduzeća. Ovakva koncentracija preduzeća ima koristi od - eksterne
ekonomije - pojava raznih dobavljača koji obezbjeđuju sirovine i komponente, razne nove
ili rabljene mašine i rezervne dijelove. Ovakvi poslovodni sistemi mogu privući i razne
agente koji prodaju na udaljenim tržištima i potiču pojavu specijalizovanih službi za
obavljanje finansijskih, računovodstvenih i tehničkih usluga.
Industrijski distrikti, na osnovu italijanskog iskustva, pojavljuju se kada
poslovni sistemi idu dalje od specijalizacije i podjele rada među preduzećima, kao
pojava raznih formi saradnje između lokalnih ekonomskih agenata u distriktima,
unapređenje lokalne proizvodnje i sposobnosti inoviranja i pojava raznih sektorskih
udruživanja. Ovdje je značajno naglasiti dvije stvari. Prvo, razvoj karakteristika
industrijsklh distrikta je pitanje stepena. Politika treba biti usmjerena prema
unapređenju razvoja kolektivne efikasnosti, ali ne obavezno u formi kopiranja svih
aspekata italijanskih distrikta. Drugo, italijanska literatura daje naglasak na ulogu
malih i srednjih preduzeća u industrijskim distriktima, ali povezivanje među firmama ne
isključuje ni velike firme.
Za umrežavanje malih i srednjih preduzeća nije neophodno da preduzeća postoje na
istom lokalitetu i to, takođe, može voditi ka kolektivnoj efikasnosti. Kod umrežavanja
eksterna ekonomija teži da bude mala ali dobit od akcije može biti značajna.
Najznačajnija inicijativa kod umrežavanja je Danski program mreža,
koji je vlada inicirala 1988. godine. Program je inspirisan italijanskim distriktima, ali
ideja nije bila da se oni kopiraju, već se pošlo od toga da se saradnja njeguje između
preduzeća bez obzira da li om pripadaju postojećim poslovnim sistemima. Preduzeća koja
učestvuju u umrežavanju (njih 5 do 10) obično su iz istog grada ili regije i proizvode
slične ili komplementarne proizvode. Glavna ideja je da preduzeća zajedno mogu
prevazići poteškoće i osvojiti tržište, i da pomoć sa strane igra značajnu ulogu u
poticanju saradnje. Ključna figura je network broker koji pomaže pri identificiranju
mogućnosti, da okupi učesnike i pomaže pri provođenju novih ideja i projekata. Program
je kreiran pri Danskom tehnološkom institutu, kojeg je osnovala
centralna vlada a izvodi ga Nacionalna agencija za industriju i trgovinu
u saradnji sa lokalnim institucijama.
Iz ovog se mogu izvući dva zaključka koja su relevantna za zemlje u razvoju, a to
su: saradnja između malih i srednjih preduzeća može biti uspješna kroz stručnu pomoć
iz vana i iskorištenost javnih resursa može biti povećana radom sa grupama preduzeća.
Postoje značajna iskustva politike malih i srednjih preduzeća i u zemljama u razvoju.
Iskustva o razvoju industrijskih poslovnih sistema u zemljama u razvoju su različita. S
jedne strane, u većini slučajeva sub-saharskog afričkog regiona
poslovni sistemi su imali minimalan efekat. Razlog tome može biti što je to tek na
početku realizacije i specijaliziranje tek treba biti ustanovljeno kao i institucije za
pomoć. S druge strane, brojni poslovni sistemi u Latinskoj Americi i Aziji,
su pokazali održivu konkurentnost, uključujući i strana tržišta.
Vrlo je važno identifikovati uzroke zbog kojih su neki poslovni sistemi više a
neki manje uspješni. Sistemi koji su vođeni potrebama kupaca tj. koji su bili u stanju
da se ubace u marketinške kanale i koji su se razvijali tako da mogu odgovoriti potrebama
tržišta, prošli su uspješno.
U mnogim industrijama u zemljama u razvoju gdje su sistemi firmi ušli u
međunarodna tržišta (obuća, tekstil) proizvodnju organizuju trgovci i međunarodne
kompanije, čija uloga je više marketing i prodaja nego sama proizvodnja. Ovakvi sistemi
se nazivaju robnim lancima vođeni potrebama kupaca odnosno usmjereni prema potražnji.
Lanac robe je skup aktivnosti uključenih u proizvodnju i prodaju određenih roba, i
sastoji se od niza mreža. U slučaju proizvodnje obuće, to bi bilo: mreža za
snabdijevanje sirovinama, proizvodna mreža, izvozna mreža i mreža za marketing. U
sklopu svake mreže različitim proizvodima će odgovarati i različiti sektori tržišta.
Jedan od najjasnijih primjera je obučarski sistem u Brazilu. U periodu od tri dekade od
sistema malih obučarskih radnji, koje su proizvodile za lokalno tržište izrastao je
moćan i važan učesnik na nacionalnom i međunarodnom tržištu
Zahtjevne forme potražnje ne moraju uvijek dolaziti sa izvoznih tržišta. One
mogu dolaziti i biti vođene i iz javnog sektora. U ovom slučaju državna vlada kreira
potragu za lokalnim dobavljačima iz potrebe da se kreira zaposlenost kao dio programa
pomoći određenoj kategoriji stanovništva. U ovom slučaju država je ta koja treba da
pokrene radno intezivnu proizvodnju za potrebe samih javnih radova. Razvojne projekte
(Projectos de Fomento) ili PROFO skraćeno, uvela je Čileanska
agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća, SERCOTES 1990. godine. Profo
program je namijenjen stvaranju malih mreža firmi i ima za cilj da unaprijedi direktnu
saradnju među firmama, da poveća broj usluga koje se pružaju malim i srednjim
preduzećima i da kreira žarišne tačke u lokalnoj ekonomiji koja će djelovati kao
stimulativni razvoj.
Nakon završetka rata, Bosna i Hercegovina je po svim ekonomskim
kriterijima nerazvijena zemlja. Pošto je naš osnovni cilj da što prije izvršimo
rekonstrukciju i da se približimo društvu razvijenih zemalja, moramo tražiti najbolji
način da se to postigne. U uslovima kada će intenzivna kapitalna ulaganja morati prvo da
se usmjere na osnovnu infrastrukturu, mala i srednja preduzeća povezivanjem u poslovne
sisteme i mreže, su najveća šansa da se privatni kapital usmjeri ka proizvodnji i
uslugama. Na taj način će se najbrže postići neophodni nivo ekonomskih aktivnosti.
Zato smo u ovoj disertaciji, kao faktor rekonstrukcije i privrednog razvoja Bosne
i Hercegovine, smatrali bitnim upravo mala i srednja preduzeća uvezana u
poslovne sisteme i mreže, ali uz odgovarajuću podršku države.
Uvažavajući nepovoljne okolnosti kad su u pitanju raspoloživi izvori
finansiranja malih i srednjih preduzeća, treba imati u vidu i potencijalne šanse. Bosna
i Hercegovina je mala država u svjetskim razmjerama, pa su i potrebe za
kapitalom relativno male. Višak kapitala u svijetu postoji, ali mi treba da ubijedimo
svjetske finansijere da razvijamo tržišnu privredu i da imamo projekte koji mogu
ostvariti profit.
Da bi poslovni sistemi i mreže malih i srednjih preduzeća doprinjeli
rekonstrukciji i privrednom razvoju Bosne i Hercegovine, neophodna je, bar u početku,
podrška od strane države odnosno kantonalnih i općinskih vlada. Ta se podrška
ogleda kroz razne konsultantske aktivnosti i specijalizovane institucije za finansiranje.
Ova podrška je tim veća, obzirom na opštu ekonomsku situaciju, sada nakon završetka
rata. Zbog toga je izuzetno značajno da se poslovni sitemi i mreže malih i srednjih
preduzeća podupru od strane politika vlada, jer će se na taj način razvijati
poduzetnička aktivnost i tržišna privreda koja je interesantna za ulazak stranog
kapitala čiji su vlasnici razvijene zemlje. |
|
|
