Home · Info · Arhiva ·
Novi broj · Traži · Linkovi
Redakcija · Pretplata · Kontakt


Broj 132-133 (43-44 - nova serija)

Godina XXVI novembar-decembar/studeni-prosinac 2001.
Prethodna · Sadržaj · Slijedeća

Prof. dr Ismet Dizdarević
DOPRINOS RIZVIĆEVOG
KNJIŽEVNOISTORIJSKOG I KNJIŽEVNO-
KRITIČKOG OPUSA PSIHOLOGIJI
UMJETNIČKOG STVARALAŠTVA
Suptilna analiza literarnih ostvarenja

Psihološka analiza Rizvićevih književnoistorijskih i književnokritičkih djela jasno pokazuje koliko je on, u metodološkom pristupu i interpretaciji ostvarenja poznatih književnika njegovog vremena i ranijih vremena, doprinio razvoju psihologije stvaralaštva. Iz analize Rizvićevih kritičkih opservacija crta ličnosti i ostvarenja književnika, vidljivo je koliko je on poznavao dostignuća savremene psihologije i koliko je dobro sagledavao mogućnost njene primjene u analizi sadržaja i forme određenih literarnih ostvarenja. Njegova znalačka i suptilna primjena psiholoških spoznaja u tumačenju osobina ličnosti i djela stvaraoca je korisna i za književnost i za naučnu psihologiju. U posebnoj psihološkoj disciplini ­psihologiji umjetnosti - se takođe, odgovarajućim naučnim metodama, analiziraju isti činioci stvaralaštva: sposobnosti i osobine ličnosti stvaraoca, proces stvaranja i produkti stvaranja - umjetnička djela. Znalačka primjena psiholoških spoznaja je važan doprinos Rizvića psihologiji ali nije i jedini. Muhsin Rizvić je, u svojim psihološkim analizama romana, pripovjedaka, pjesama i drugih žanrova književnosti, išao i dalje. Ukazivao je, a što je još važnije, na originalnije pristupe u tumačenju literarnog stvaralaštva i to ne samo u njegovim estetskim dimenzijama, već i u drugim.

U psihološkoj ocjeni ukupnog književnoistorijskog i književnokritičkog opusa ne treba zaboraviti i njegov konstruktivni opći pogled na prirodu relacija izmedu nauke i umjetnosti, posebno na odnose izmedu psihologije i književnosti. U kvalitativnoj analizi njegovih studioznih tumačenja književnih djela, posebno u radovima u kojima je, u naslovu naznačena psihološka intencija, osjeća se Rizvićev tanani senzibilitet za nijanse sličnosti i razlika izmedu psihološkog i estetskog poimanja sadržaja i forme književnog djela. Osnovni cilj literarnog stvaralaštva jeste estetski doživljaj. Rizvić polazi od toga ali ne ostaje samo na tom cilju. On podrazumijeva, što je vidljivo iz njegovih analiza, i druge ciljeve književnog stvaralaštva: spoznajne, komunikativne, emocionalne, motivacione pa, čak, i pragmatičke. Rizvić ne sagledava estetski doživljaj samo kao estetsku i perceptivnu ljepotu, već u dubini tog doživljaja, on nazire i kognitivnu i emotivnu i kunativnu poruku. I analiza metoda i postupaka koje Rizvić koristi u tumačenju književnih djela pokazuje da on ne misli da cilj umjetnosti otkrivanje i stvaranje lijepog, a nauke otkrivanje objektivne istine. Obično se misli da je izražavanje bitna karakteristika umjetnosti a ne i nauke. Isto tako istraživanje i interpretacija nisu bitne potrebe samo nauke, već i umjetnosti. Nauka i umjetnost imaju mnogo dodirnog ali i različitog. I u nauci i u umjetnosti ima novih spoznaja ali i promašaja, jasnih i hipotetičkih naslućivanja, racionalnog i imaginarnog, apstraktnog i konkretnog. Širina Rizvićevog stvaralačkog duha se ogleda upravo u sposobnosti sagledavanja i ovih razlika i sličnosti, u tretmanu ljudske prirode, u psihologiji i književnosti.

Ekrem Handzic - Sipci
Ekrem Handžić - Šipci

Koliko je Muhsin Rizvić, u svojim kritičkim analizama, blizak naučnom, psihološkom tumačenju intimnog svijeta čovjeka i mnogostrukih uticaja na njega izvan njega, vidljivo je iz njegovog cjelokunog ostvarenja a, naročito, iz njegovih izvanrednih psiholoških analiza publikovanih u knjigama ”Iznad i ispod teksta”, ”Bosanskohercegovačke književne studije” i ”Bosanski Muslimani u Andrićevu svijetu”. Dublja psihološka analiza svih radova Muhsina Rizvića bi otkrila mnogo onoga što bi moglo koristiti psihologiji, posebno psihologiji stvaralaštva, ali takav poduhvat podrazumijeva duži studiozni rad i angažovanje većeg broja psihologa. U ovoj prilici mi ćemo se, samo ilustracije radi, zadržati na jednom broju njegovih radova, posebno na onim u kojima Muhsin Rizvić najviše govori ”jezikom psihologa”. I naslovi tih radova - ”O lirsko-psihološkoj strukturi sevdalinke”, ”Prenapregnuta čulnost kao opsesija književnog izraza”, ”Tri faze u razvitku psihološke proze Meše Selimovića”, ”Svlačenje duše”, ”Prisjećanja o Ćatiću - pjesniku i patniku” i ”Traume djetinjstva i zavičaja u poeziji Anđelka Vuletića”. U okviru razmatranja Rizvićevog psihološkog tumačenja književnih radova poseban značaj, za psihologiju ličnosti, ima Rizvićeva karakterizacija ličnosti Ive Andrića u njegovom kapitalnom djelu ”Bosanski Muslimani u Andrićevu svijetu”.

U toku analize Rizvićevih psiholoških tumačenja književnih ostvarenja navedenih djela stalno smo se iznova uvjeravali da takve analize može da pravi samo osoba koja, pored solidnog teorijskog znanja, ima i razvijen umjetnički senzibilitet. Rizvićeve kritičke opservacije nisu samo predstave i osjećanja koja se javljaju pri recepciji književnog djela, već to su origi­nalne interpretacije koje, iako ostaju u okvirima analiziranog djela, proširuju, pa, čak, i prevazilaze konceptualne ideje autora. U ovakvim slučajevima, očito je, radi se ne o rutinskoj već o stvaralačkoj interpretaciji. Da li je Rizvić poznavao savremene psihološke teorije stvaralaštva? Na ovo pitanje je teško kategorički odgovoriti mada određene činjenice govore da ih je mogao i poznavati ako ne sve a ono, bar, najvažnije. Sudeći prema čestini psiholoških termina koje je koristio pri analizi, moguće je tvrditi da mu gledišta geštalt teorije i psiho­analitičke teorije nisu bila strana. U analizi poezije Anđelka Vuletića Rizvić ukazuje na korijene njegovog stvaralaštva, na traume djetinjstva i zavičaja. U tumačenju stvaralaštva Anđelka Vuletića osjeća se Rizvićeva sklonost psihoanalitičkom interpretiranju stvaralaštva i ličnosti stvaraoca. Na jednom mjestu Rizvić piše: ”Još u romanu Gorko sunce došao je do izražaja sukob neprilagođene ličnosti i njene ljudske i istorijske sredine, u svome zaoštrenju podignut do bola. Ovo djelo je proklamovalo protest protiv svih oblika skučavanja individualne slobode, protiv njenog ograničavanja kanonima morala, porodice, konvencionalnog reda i društvenih normi ponašanja. Zažešćeno udarima sunca i gorčinom hercegovačkog zmijsko­kamenog pejsaža, sa jedinstvenom oslobođenošću čula i emocija, ovo djelo je otvorilo potencijale kontrapunktiranja svijesti i podsvijesti i otkrilo autora kao misaono-poetskog pripovjedača. Rastakanje konvencionalnog morala, razbijanje nasljedenog načina mišljenja o seksualnim mitovima Vuletić je nastavio i u romanu Drvo s paklenih vrata, da sa svojim psihoanalitičkim poniranjem u egzistenciju bića produži i u romanu Deveto čudo na istoku.” Klasično i savremeno psihoanalitičko tumačenje procesa i produkata stvaranja se ne razlikuje mnogo od ovakvih tumačenja. U tumačenju razvoja ličnosti psihoanaliza naglašava presudnu važnost ranog djetinjstva. U Rizvićevom tumačenju poezije i proze Anđelka Vuletića nalazimo slična tumačenja korijena njegovog književnog stvaralaštva. U kontekstu širih interpretacija stvaralaštva Anđelka Vuletića izdvojili smo ovaj opis: ”U tom raskršću javlja se elemenat zemlje kao stabilna pojavnost i svijest o sopstvenom identitetu, zemlje koja humano nadomješta pjesnikova životna sirotišta i priviđenja iz djetinjstva, varke iz zrelog doba.”

U tumačenju odnosa izmedu ličnosti pisca i njegovog djela, Rizvić koristi poznati psihoanalitički mehanizam odbrane ličnosti - projekciju. U objašnjavanju razloga Andrićevih pogrešnih percepcija o Bošnjacima Rizvić ukazuje na osobne korijene ovih pogreški. Andrićevi stavovi o Bosni i Bošnjacima su projekcija njegovih osobina i psiholoških procesa koji se odvijaju u njegovom osobnom, intimnom svijetu. U psihološkoj interpretaciji veza izmedu likova i scena sa ”obilježjem paranoje, sado-mazohizma, maničko-depresivnih stanja” i ”psihopatoidne strukture i umjetničke sklonosti Andrićevog intimnog bića koje se oslobadalo vlastitih destruktivnih napona kreiranjem takvih prizora i likova u romantičarskoj integraciji sveopće mržnje i scenama nasilja i mržnje” Rizvić se pita: ”Zašto je Andrić pripovjedački stvarao upravo takve nastrane patološke likove i scene užasa, a ne neke drukčije, suprotne njima? Odgovor može biti samo: po unutarnjem psihotičnom nagonu i neodoljivom mračnom afinitetu vlastite duše, koji je bio sukladan s njima kao njenim duhovnim otiscima i dvojnicima. A da je u suštini svih njegovih trauma, pored psihološkog bio i moralni, t.j. socijalni kompleks, koji je udvajao njegov život na onaj javni i onaj lažni da bi mogao egzistirati i imati usjeha u karijeri, i onaj intimni, pravi, iracionalni, ispunjen strahom i kajanjem zbog neke vlastite krivice...” Zašto Andrić nije ublažio stravičnu scenu nabijanja na kolac iako je njegova žena od njega to tražila? Rizvić ističe da Andrić ne želi da preispituje moralno-estetski učinak ove scene, već pokazuje ”upornost podsvjesnog nagona i izvjesnu polemičku kapricioznost”. Ovakvo ponašanje otkriva pravu prirodu Andrića. ”Unazadni raspon Andrićeve psihe - ističe Rizvić - od ovih iskaza prema ranim osjećanjima straha i skrivanja predstavlja niz
znakova za analitičko-psihološki pristup ovom piscu, koji, u dodiru sa njegovim ponašanjem u životu, indicira jedno paranoidno stanje njegovog unutarnjeg bića.” Rizvić ukazuje i na simptom neurotičkog straha koje je ispoljavao Andrić i koji su, očito je, uticali na prirodu njegovog stvaranja. U dokumentarnoj karakterizaciji ličnosti Andrića Rizvić ukazuje na način tumačenja srodnih ponašanja u Freudovom učenju riječima: ”Freud je objašnjavao neurotički, bezrazložni strah pomoću libida, praznim seksualnim uzbuđenjem bez cjelishodnog olakšanja, ili seksualnom uzdržljivošću, pri čemu se vrši transformacija neiskorišćenog libida u prividni realni strah, tako da se neznatna spoljna opasnost uzima u zamjenu za zahtjev libida.”

Ibrahim Novalic - Iz starog zavicaja
Ibrahim Novalić - Iz starog zavičaja

U psihološkoj studiji ”Tri faze u razvitku psihološke proze Meše Selimovića” Rizvić ispoljava izraziti senzibilitet u tumačenju unutrašnjeg svijeta likova u djelima Meše Selimovića, literarnu nadarenost u opisu nijansiranih okolnosti u kojima se nalaze obični, svakodnevni ljudi i serioznu studioznost u psihološkom praćenju faza u razvoju psihološke proze Meše Selimovića. Na početku studije Rizvić ukazuje na važnu psihološku spoznaju koja je vezana za umjetnički rast Meše Selimovića a koja ima i šire psihološko značenje. U toku praćenja proze Meše Selimovića ”prema hronološkom redu stvaranja, zapaža se sve više potiskivanje elemenata objektivnog faktografskog postupka i preovladivanje psiholoških faktora kao umjetničkih oblika kroz koje pojedinac u djelo prenosi dio svoje ličnosti na objekte koji se nalaze van njega.” Rizvićeva analiza stvaralaštva Meše Selimovića je za psihologiju, posebno za psihologiju stvaralaštva, od posebnog značaja. Za ilustraciju prezentirat ćemo samo neka karakteristična psihološka zapažanja Muhsina Rizvića: ”objektivni postupak razmatranja kolektivne psihologije u bloku, davno je prevaziđen u psihološkoj prozi”; ”Selimovićev psihloškoanalitički metod pokazuje ovdje jednu dimenziju koja ga spasava od formalizma i opasnosti da postane sam sebi cilj i zadovoljenje privatnog piščevog interesovanja”; ”Psihološki aspekt kompleksa adaptacije, koja može biti prihvatanje, odbijanje ili izbor nekog trećeg, vlastitog puta kristalisalo se i u Selimovićevom romanu u samom trenutku prelaza, zastanuća, kada se sukobljavaju sile inercije i otpora”; ”A problem otuđenosti zbog nemogućnosti, ili tačnije nesposobnosti prilagođavanja ne postavlja se više ni u sociološkom ni u filozofskom vidu, nego samo psihloški”; ”Racionalnost psihološkog kazivanja ublažena je stilizacijom emocionalnih ekspresija, umjetničkom sugestivnošću odabranih događaja.”

U analizi Selimovićevog romana Tišina Rizvić govori o tri oblika psihološkog relativizma. Prvi oblik relativizma je psihološko mimoilaženje. Drugi oblik psihološkog relativizma se izražava ”kao mimoilaženje života i čovjekovog pojma o njemu”, a treći oblik ”psihološkog relativizma jeste relativizam trenutka, momentalne psihološke situacije u samoj ličnosti”. Tumačenje Selimovićevog proznog stvaralaštva na temelju tri oblika psihološkog relativizma takođe pokazuje koliko je Muhsin Rizvić respektirao psihološki tretman u književnosti. Selimovićev opis ličnosti, u tumačenju Rizvića, se doživljava psihološki uvjerljivo. I kada bi se eksperimentalno provjeravale kritičke opservacije Rizvića vjerovatno bi se dobili rezultati u koje ne bi sumnjali čak psiholozi koji su manje skloni fenomenološkom tumačenju ličnosti. Personolozi bi mogli, na analizama Rizvićevih psiholoških opservacija, potvrđivati ili, bar, ilustrirati svoja naučna shvatanja o ličnosti. Tako, na primjer, u tvrdnji Muhsina Rizvića da ”reagovanje čovjeka nije zasnovano na čvrstim i strogo određenim temeljima, ono zavisi od veoma složene unutrašnje emocionalno-psihičke dispozicie, koju ni on sam ne može uvijek nazrijeti, ali može osjetiti njene ponekad veoma daleke posljedice” - sadržano je i naučno uvjerenje o psihološkoj zasnovanosti takve tvrdnje. U konačnoj, psihološkoj evoluciji procesa i ishoda stvaralašatva Meše Selimovića, Muhsin Rizvić konstatira da se svi oblici psihološkog relativizma nalaze u Magli i mjesečini koja je, kako ističe Rizvić, najveća razina Selimovićevog psihološkog postupka. Pripovjetka Magla i mjesečina je ”suma Selimovićevog psihološkog iskustva relativizma do psihologije - igre. Pomoću elemenata - ističe Rizvić - psihološke izvjesnosti, s kojima je on dosada operisao, on i ne može ići dalje. Da bi njegov sistem psihičke motorike dobio svoju potpunost, preostaje mu još traganje i po regionima podsvijesti i eksperimenat sa nagonom, koje je on u svojoj pripovjedačkoj prozi više naslućivao nego što ih je uzimao u ozbiljan tretman.” Psiholozi, posebno psiholozi koji istražuju psihološke dimenzije stvaralaštva, ne bi mogli osporiti ni dovesti u pitanje ovu prognozu razvoja Meše Selimovića, izrazito talentiranog književnika.

U konačnoj ocjeni naučne vrijednosti psiholoških analiza Muhsina Rizvića moguće je, pored izrečenog, izreći i još pohvala o njegovoj studioznosti, psihološkom znanju i širini i fleksibilnosti njegovog uma. Rizvić u svojim analizama, konzekventno ostvaruje postupak koji uveliko podsjeća na postupak koji psiholozi, u svojim tumačenjima umjetničkog stvaralaštva najčešće primjenjuju. Rizvić u kritičkim opservacijama ukazuje ne samo na očigledne već i na dublje, latentne karakteristike djela. Prilikom proučavanja radova Muhsina Rizvića moguće je nazrijeti i stav prema čitaocu, naziranje njegove receptivne sposobnosti i rezistentnosti prema dociranju. Rizvić ukazuje na estetske i psihološke dimenzije djela, ali ne želi da nameće svoj sud, svoje viđenje djela, već želi da čitaocu omogući da bolje i svestranije sagleda analizirano književno djelo. Psiholozi ukazuju i na važnost poznavanja sposobnosti i osobina ličnosti i autora i kritičara. Psiholozi ističu da vrsni kritičari imaju visok količnik inteligencije, zrelost, životno iskustvo, izraziti senzibilitet za ljudsko, razvijen osjećaj za kvalitet. Ove i druge osobine ispoljavao je Muhsin Rizvić. Iz njega je zračilo znanje i stvaralačka energija, stvaralački nemir i duhovna toplina. Psiholozi kažu da je stvaralački kritičar ”produžen pisac”. Muhsin Rizvić je, sudeći po napisanoj i izgovorenoj riječi, istinski stvaralački kritičar.

Prethodna · Sadržaj · Slijedeća

Rizah Stetic - Mrtva priroda s pticom, 1966.

Home · Info · Arhiva ·
Novi broj · Traži · Linkovi
Redakcija · Pretplata · Kontakt

Časopis Most je upisan u evidenciju javnih glasila R BiH pod brojem 536 od 30.11.1995.
i oslobođen je plaćanja poreza na promet.
ISSN 0350-6517

Na vrh

Copyright © 1995-2001 Časopis Most · Mostar · Bosna i Hercegovina
Sadržaj obnovljen: 14-05-2004

Design by © 1998-2001 HarisTucakovic, Sweden
oo