o

Home · Info · Arhiva ·
Novi broj · Trazi · Linkovi
Redakcija · Pretplata · Kontakt

Broj 117-118 (28-29 - nova serija)

Godina XXV avgust-septembar/kolovoz-rujan 1999.
Prethodna · Sadrzaj · Slijedeca

Murat Praso
POSTRATNE MAKROEKONOMSKE
SUPROTNOSTI I IZAZOVI

Suprotnosti izmedju potreba privrede i stanovnistva s jedne strane i ekonomske politike s druge su najcesci uzrok unutarnjih politickih trvenja, otpora pa i otvorenih sukoba u svakoj zemlji pa i u Bosni i Hercegovini. Daytonoskim dogovorom (DD), kojim su zrtva agresije i agresor izjednaceni i stavljeni u istu politicku ravan, proizvedene su nove suprotnosti. Osim toga, medjunarodni predstavnici cak i kad imaju najbolju namjeru da pomognu rekonstrukciji i razvoju privrede, cesto nemaju dobrih orijentira jer ne uocavaju specificne okolnosti u kojima se BiH nalazi. Ovaj rad ima ambiciju da ponudi alternativno rjesenje najkrupnijih makroekonomskih problema u tim, specificnim, okolnostima. Medjutim, najprije mora biti objasnjen pristup problemu.

1. PRISTUP

Za razliku od svih postsovjetskih i postjugoslovenskih zemalja, Bosna i Hercegovina je vrlo specifican slucaj ne samo zbog uzroka i posljedica rata nego i zbog predratnog ekonomskog sistema. Da su politicke snage koje su pocele rat prihvatile reforme zapocete 1989. godine sve zemlje bivse Jugoslavije vec bi bile transformisane u najnormalnije evropske zemlje. Nazalost, zacetnicima rata bilo je vise stalo do komada susjedne zemlje nego do blagostanja vlastitog naroda. Rat se, dakle, dogodio i jos uvijek traje u dijelu ostatka Jugoslavije. Filozofski gledano, ovo sto se dogadja ovdje je sudar dvaju nacina misljenja: barbarskog - koji vlastito blagostanje vidi u pljacki i otimacini - i postindustrijskog koji to isto vidi u vlastitoj plati i jednakim slobodama.

Daytonski dogovor je zaustavio otvoreni rat, ali rat traje - samo su se metode promijenile. Ono sto su vojnom silom osvojile - vodece stranke zele ocuvati koristeci se svim vrstama opstrukcija. Dugorocni cilj dviju od njih je podjela zemlje i pripajanje susjednim zemljama. Samo je jedna orijentisana na integraciju. Ni jedna od njih ne razmislja ozbiljnije o najmanje jednoj trecini gradjana u inostranstvu ciji je starosni i obrazovni sastav bolji od ovoga u zemlji, jer uglavnom ne predstavlja dio glasacke masine tih stranaka. Ni jednoj od njih nije stalo do toga da pronadje nacin da zaposli oko 65% nezaposlene radne populacije jer bi ekonomskim osamostaljenjem oni poceli da se i politicki oslobadjaju.

Problem nije samo u strankama. Medjunarodni predstavnici u zemlji ponasaju se kao posrednici izmedju dviju ili triju strana spremnih na kooperaciju - kao da ne postoje njihovi davno zacrtani ciljevi; ti predstavnici jednostavno ne zele da kazu istinu. Evropa je vrlo neodlucna i nije joj jasno da li zeli Bosnu kao drzavu ili ne. Kao i obicno, Amerika prvo pusta Evropu da se uvali u politicko blato, da bi nakon toga dobila po prstima. Amerikanci, pak, posebno oni koji su napravili ovu nakazu od drzave nikad ne bi pozeljeli da zive u njoj. Predstavnici Svjetske Banke nemaju ideje kako da rijese problem visoko razvijene socijalne strukture i razorene privredne strukture, nasjeli su triku privatizacije i vrte se u corsokaku.

Medjunarodna zajednica i njene institucije u Bosni s pravom insistiraju na povratku izbjeglica, radeci na njihovom smjestaju i zaboravljajuci pritom drugi, jos vazniji preduslov za povratak - posao. Tako, umjesto realnog motiva za povratak - imamo manje ili vise prinudni. Donacije se koriste za neproduktivne svrhe, dzamije i crkve su postale vaznije od radnih mjesta, mada se pomocu radnih mjesta moze doci do prvih a pomocu prvih tesko do radnih mjesta.

S druge strane, mladi svijet napusta zemlju i negativna selekcija stanovnistva se nastavlja. Oni naprosto svoju buducnost vide u normalnijoj sredini, pokazujuci time da niti vjeruju nama niti u buducnost Bosne i Hercegovine. Kakva je, dakle, ta buducnost, ako je ima? Da bi se na to odgovorilo moramo se vratiti predratnim ekonomskim uslovima, ratnim posljedicama te lokalnim i regionalnim interesima i strategijama u njoj.

2. OPSTI EKONOMSKI USLOVI I OGRANICENJA

Aktuelna ekonomska situacija posljedica je predratnog razvoja i rata. Postratna ekonomska politika ne respektuje to, bilo zbog nerazumijevanja, zbog strateskih interesa medjunarodne zajednice ili zbog interesa medjunarodnih institucija u Bosni i Hercegovini.

Pet je najvaznijih specificnosti BiH privrede u odnosu na ostale postsocijalisticke zemlje. Specificni su subjekti privredjivanja, vlasnistvo, razvijenost javnog sektora i ekonomska kriza koja je prethodila ratu.

2.1 SUBJEKTI PRIVREDJIVANJA

Politicki sistem koji je definisan u Beogradu predodredio je Bosni i Hercegovini ulogu kolonije i uskratio pravo razvoja sektora finalne potrosnje. Kao snabdjevacko podrucje ostalim bivsim republikama stalno je pomocu cijena drzano pod kontrolom, izvlaceci na taj nacin iz nje dohodak. Ipak, zahvaljujuci sumskim, mineralnim i energetskim resursima, uspjela je da stvori industrijske poslovne sisteme koji su uspjesno trgovali ne samo unutar bivse zajednice nego i sa svijetom. Ti su sistemi nastali daleko prije nego je Michael Porter, nazivajuci ih klasterima (clusters), otkrio njihov znacaj. Njihova finansijska snaga smetala je i domacim politickim mocnicima, pa su 1974. godine umjesto prave izvrsili kvazireformu nastojeci da ih, pod maskom tehnomenadzerstva, uniste. Ipak, oni su ostali najvaznijim nosiocima razvoja. Kao i u drugim trzisnim zemljama ti su poslovni sistemi predstavljali kicmu privrede, stvarali preko 80% drustvenog proizvoda, zaposljavali 85% zaposlenih u privredi, izvozili 95% ukupnog izvoza i saradjivali s mnogim svjetski poznatim stranim firmama. Oni su od pocetka rata bili prvi cilj agresije. Napadnuti su i sada s obje strane: iznutra od strane vodecih politickih stranaka koje ih pretvaraju u vlastiti miraz i spolja - od takvih institucija kao sto je Svjetska Banka i OHR. Ovi drugi su prosto nasjeli na trik koji su im podmetnule domace vodece politicke stranke - vezan za svojinu. Takav konsenzus u razaranju jedinog realnog oslonca za brzu i uspjesnu rekonstrukciju nije vidjen nigdje u svijetu.

Pojasnicemo najprije ulogu i znacaj velikih poslovnih sistema u vanjskoj trgovini. Uprkos krizi, koja je u BiH trajala 12 godina i bila najduza u posljednjem vijeku, ili mozda bas zbog nje, bosanska privreda je, upravo zahvaljujuci velikim poslovnim sistemima bila medjunarodno konkurentna. Trgujuci s preko 100 zemalja na svim kontinentima svijeta, ta je privreda razmjenjivala robu vrijednosti 1500 USD po stanovniku u oba pravca. U ovo nije ukljucena robna razmjena s republikama bivse SFRJ, niti
su u bilans uneseni rezultati gradjevinarstva koje je bilo vjerovatno najuspjesnija neto izvozna djelatnost. Slika 1 dokazuje da je privreda BiH bila vrlo uspjesno uklopljena u Evropu koja je u vanjskoj trgovini BiH ucestvovala s dvije trecine ukupnog robnog prometa.

Ne samo da je BiH evropska zemlja, nego je i njena privreda bila integrisani dio evropske privrede. Preciznije, bila je integrisana u zapadnu Evropu,
sa svim preduslovima i posljedicama takve koooperacije. To pokazuje slika 2.

Nedovoljno informisanim moze izgledati iznenadjujuce, ali privreda BiH je ostvarivala pozitivan vanjskotrgovinski saldo,
za razliku od bivse SFRJ kao cjeline. To potvrdjuje slika 3.

Sasvim je, dakle, jasno da su tome doprinosili veliki poslovni sistemi u najvecoj mjeri. Nije, medjutim, jasno ciji je interes da se razore sva dostignuca tih poslovnih subjekata tokom posljedniih cetiri decenije. Cekati da se postojeca mala i srednja preduzeca toliko razviju da mogu obavljati vanjskotrgovinski promet od 3000 USD po stanovniku znaci izgubiti najmanje dvije decenije u razvoju. Razumna ekonomska politika svakako bi morala uz podrsku malim i srednjim preduzecima rehabilitovati zdrava jezgra vecih i velikih poslovnih sistema. Ucesnici u donosenju politickih odluka uvijek i svuda su bili i bice odgovorni za bududi razvoj. Cilj vodecih politickih stranaka je da ta preduzeca privatiziraju tako da ona ostanu u svojini stranaka, kako bi preko ekonomske moci zadrzali politicku u buducnosti, ma kakav politicki dres nosili. Nalazimo se, dakle, u fazi prvobitne akumulacije kapitala u kojoj su skrupule nepoznanica, a velika preduzeca su njihov najdrazi cilj.

2.2 VLASNISTVO

Osim vojne industrije i nesto infrastrukture skoro sva ostala preduzeca ukljucujuci banke, osnovani su i funkcionisali bez intervencija drzave u vlasnistvu tokom svih decenija razvoja izmedju dva posljednja rata u BiH. Relativno slaba dobit tih preduzeca, uzrokovana u najvecoj mjeri pogresnom ekonomskom politikom i pratecim mjerama, prosto su tjerala preduzeca da koriste domace i strane bankarske kredite za razvoj, koji su vracani uglavnom drzeci plate radnika ispod nivoa trzisnih rezultata i produktivnosti rada. Ako neko ima stvarno pravo na svojinu u preduzecu onda to drzava moze biti samo u mjeri u kojoj je ulagala "vlastiti" novac u preduzeca i u mjeri u kojoj je umjesto preduzeca vracala kredite inostranstvu. Sve ostalo definitivno pripada radnicima. Zaboravniji bi trebalo da se prisjete samodoprinosa za skole, bolnice, puteve...

Ono sto su stranke na vlasti zgrabile vec pocetkom rata i proglasile drzavnom svojinom je zaista zloupotreba, nastavak ratnog kriminala u jednoj trusnoj situaciji, maskiranog zakonom. Medjunarodni predstavnici, dozivljavajuci BiH kao Sovjetski Savez, u najboljoj namjeri da razviju privatnu inicijativu, nasjeli su na ovu podvalu i postali njihovi saucesnici.

2.3 JAVNI SEKTOR

Kao i u drugim kvazisocijalistickim zemljama, u prvim dekadama razvoja poslije Drugog svjetskog rata Bosna i Hercegovina je takodjer ulozila veliki napor u osnivanje i razvoj skolstva, zdravstva, sistema invalidskog i penzionog osiguranja i osiguranja za slucaj nezaposlenosti. Industrijalizacijom se nastojao kompenzirati rastuci teret javnog sektora uz masovno zaposljavanje i napustanje poljoprivrede. To je bio osnovni ekonomski razlog zbog kog je politicki sistem bio siroko prihvacen. Primjena skandinavskog socijalnog modela usvojenog u bivsoj SFRJ pa i BiH, inace najboljeg ali najskupljeg u svijetu pa zbog toga neprimjenjivog u slabo razvijenim sredinama, jos bi i mogla odrzati privredu na nogama uz nuznu adaptaciju trzisnom sistemu privredjivanja. Medjutim, troskovi drzave, posebno vojni, koji su po opterecenju privrede bili treci u Evropi i osmi u svijetu, bili su onaj kamen o vratu privrede koji ju je, uz ostalo, ucinio ekonomski nedovoljno efikasnom. Oni koji su bili svjedoci teskih rasprava, o vojnom budzetu u Beogradu lako ovo mogu potvrditi.

Oni koji, u poslijeratnoj situaciji, promisljaju rjesenje ovog problema najradije bi da penzionera nema, da se djeca i studenti ne skoluju, da se nezaposleni nigdje ne registruju itd. Penzioneri se, doduse, mogu postupno zatrijeti ali 330 hiljada njih je ipak previse. Moguce je ne registrovati nezaposlene poljoprivrednike, ali nemoguce negirati gradsku sirotinju na biorima i izvan njih. Reducirati pravo na obrazovanje je daleko opasnije, pogotovu u tako proletarizovanom drustvu kao sto je u Bosni i Hercegovini. Dakle, 600 hiljada ucenika i studenata su realnost i nuznost; 330 hiljada invalida i penzionera zaradili su svoje penzije i invalidnine, fondovi su njihovi a ne drzavni, za realnih 600 hiljada nezaposlenih proletera drzava mora naci rjesenje u otvaranju radnih mjesta umjesto u njihovoj blokadi. Minimum opste socijalne sigurnosti je vec gotovo klasican drzavni posao. Kako je, dakle, moguce da razorena privreda koja je gotovo na razvojnom pocetku nosi ovaj teret.

Dodatno, Daytonskim dogovorom napravljen je jednako skup koliko i neefikasan drzavno - administrativni aparat. U postratnoj BiH nista tako ne cvjeta kao birokratija. Ko ce je hraniti, ako je za konkurentsku sposobnost na medjunarodnom trzistu preduslov da opterecenje porezima i doprinosima ne prelazi 40%.

2.4. EKONOMSKA KRIZA

Pored opterecenja porezima i doprinosima, mnoga druga makroekonomska rjesenja uticala su da je privreda bila nedovoljno konkurentna i nedovoljno sposobna za vracanje kredita. Kad je Svjetska Banka u 1979. godini odbila da dalje daje kredite bivsoj SFRJ dok ne vrati stare, a drzava je permanentno jela stednju, kriza je postala neizbjezna. Investiciono jako zavisna, privreda je blokirana a politicke reforme postale neizbjezne. Tih godina su i bivsa SFRJ i BiH bile najblize i najpodobnije transformaciji u punu trzisnu zemlju od svih postsocijalistickih zemalja, da je medjunarodna zajednica na adekvatan nacin podrzala te reforme.

Tokom 12 godina duge krize BDP po stanovniku u BiH, mjeren unutarnjom kupovnom snagom smanjen s oko 4500 USD na 3000, iskoristenje privrednih kapaciteta palo je s oko 65 na 40%. Registrovana nezaposlenost povecana je s 10 na 25% radne populacije, a stvarna nezaposlenost je postala veca od stvarne zaposlenosti. Prosjecna gradska porodica zivjela je od jedne slabe plate, polovine jos slabije penzije, imala najmanje jednog nezaposlenog i jednog ucenika ili studenta. U atmosferi galopirajuce inflacije, s kojom se moze porediti jedino ona u Njemackoj pred izlazak nacizma i Hitlera na politicku scenu, nezadovoljstvo politickim sistemom da su glasaci na prvim "slobodnim" izborima glasali, zapravo, protiv sistema koji ne zele umjesto za najdemokratskiju alternativu. Ko uporedi ono sto su kod nas nove politicke stranke obecavale u predizbornoj kampanji, s onim sto su uradile nakon njih lako ce zapaziti da su biraci prosto zloupotrijebljeni na isti nacin kao sto je to ucinio Hitler. Medjutim, Hitler je znao pravila ozivljavanja privrede, posebno kroz razvoj infrastrukture, otvarao je nova radna mjesta, modernizovao privredu i stvorio realan ekonomski oslonac, sto stranke na vlasti ovdje ne znaju ili ne zele da znaju. Ono sto se kod nacizma u Njemackoj i nacizma u BiH slaze je njihova ideoloska orijentacija - od iste je vrste ali je suprotnog smjera.

3. RATNE POSLJEDICE I POLITICKI INTERESI

Tokom ovog, ko zna kojeg po redu krstaskog rata protiv Bosne i Hercegovine napadnuti su svi njeni resursi. Ljudski i materijalni. Dogodilo se da je postojala treca strana koja je bila u stanju da pobrka kalkulaciju diobe zemlje. Ta tri podijeljena interesa egzistiraju i danas i predstavljaju glavni problem rekonstrukcije drzave i njene tranzicije. Sve tri zele da se ucvrste na u ratom osvojenom prostoru, o trosku ostatka. Najvaznijim medju njima pozabavicemo se u nastavku.

3.1. REZULTATI ETNICKOG CISCENJA

Tri su osnovne mjere koristene od strane dviju agresorskih strana u cilju politicke i etnicke homogenizacije prostora: a) sistematski izgon politicke opozicije u vlastitom etnosu, b) iseljavanje pripadnika vlastitog etnosa u tzv sigurna podrucja i c) izgon pripadnika drugih etnickih skupina s podrucja pod vlastitom vojnom kontrolom. Prvom mjerom uvedena je stranacka diktatura, drugom je prosirena glasacka masina istomisljenicima, a trecom okupirani realni materijalni resursi. Rezultat ovih akcija je 1,3 miliona izbjeglica sirom svijeta (1), oko 600 hiljada raseljenih unutar zemlje (2) i etnicko osiromasenje
u preostalom dijelu zemlje (3), kao sto pokazuje slika 4.

Izgonom jedne trecine stanovnistva iz zemlje neposredno ili posredno je profitiralo stanovnistvo koje je ostalo u njoj, jer se tom mjerom, uz ostale jednake okolnosti i pod pretpostavkom da se nece vratiti, de fakto podize zivotni standard prisutnog stanovnistva u istom procentu. Ovdje opet nalazimo realan ekonomski oslonac otporu povratku izbjeglica. Ta morbidna politika veoma je vidljiva upravo na podrucjima na kojima su etnicka ciscenja bila najenergicnija, a njeni delikatniji oblici se osjecaju u zaziranju domicilnog ili etabliranog stanovnistva prema povratnicima. Ona se redovno ispoljava u ekonomski slabije razvijenim ili u sredinama u teskocama, a u takvima nije tesko dati politicki naboj otporu.

3.2 REZULTATI RATA
ZA EKONOMSKE RESURSE

Slikom 5 predstavljen je relativni nivo bruto domaceg proizvoda po stanovniku (opsti nivo razvijenosti) i po zaposlenom (kvalitet privrednih subjekata u cjelini) te brojem stanovnika po jednom zaposlenom (odnos pokazuje, nacelno, ekonomsku zavisnost stanovnistva), sve mjereno stanovnistvom iz 1991. godine.

Apsurdno zvuci, ali da je mirnim putem izvrsena dioba zemlje izmedju i danas vladajucih stranaka na teritorije koje danas kontrolisu, da su izbjegnuta razaranja i kidanje trzisnih veza, te da je ostvarena normalna ekonomska saradnja izmedju tako formiranih teritorija najvise bi profitirao bosnjacki etnos. Tamo se ne nalaze atraktivna preduzeca, ali koncentracija industrije omogucavala je i bez etnickog ciscenja 19% bolji materijalni polozaj tom stanovnistvu i relativno nize socijalne obaveze zaposlenih. U najnepovoljnijem polozaju bi bilo stanovnistvo na podrucju pod kontrolom HVO zbog slabe razvijenosti privrede na tom prostoru, dok bi stanovnistvo na podrucju pod kontrolom VRS raspolagalo atraktivnijom privredom, ali imalo natprosjecno opterecenje socijalnim
obavezama.

Slika 6 prikazuje standard prisutnog stanovnistva, nakon etnickog ciscenja, uz pretpostavku da privredni kapaciteti funkcionisu na predratnom nivou. U poredjenju s predratnom situacijom Republika Srpska je visoko profitirala iz etnickog ciscenja - njeni ekonomski parametri su poboljsani dvostruko. HVO je podiglo svoje ekonomske parametre za 60%, a Armija BiH za 25%. Ovo znaci da sve tri strane mogu kreirati otpor povratku izbjeglica, uz aktivnu ili pasivnu podrsku prisutnog stanovnistva. Sto je veci ratni profit to je logicnije ocekivati frontaliji otpor.

3.3 RATNE ZRTVE I INTERESI

Sve tri "glavne ili konstitutivne" nacije i tri "glavne" religije su profitirale izgonom, jer bi im standard kakav god da je bio smanjen za jednu trecinu ako bi
se izbjeglice vratile. Slika 7 pokazuje o cijem trosku je to ostvareno.

Izuzimajuci poginule i nestale koji su platili najvecu cijenu stravicne ratne politike, izbjeglice i raseljena lica su socijalna grupa koja i danas placa danak ekstremistickoj politici. Nema sumnje da ce ga oni jos dugo placati, iz najmanje dva razloga: nedostatka smjestaja i nedostatka posla. Prvo moze samo do odredjene mjere ublaziti problem, ali nece u masovnijem obimu ukloniti zavisnost od humanitarne pomoci. Takvi, oni ce i dalje biti predmetom politickih manipulacija. Tek njihovim i, jednako, zaposljavaniem domicilnog stanovnistva moze da se racuna sa smanjenjem politickih tenzija. Naravno da ce zacetnici rata, sve dok imaju politicku moc, u ime vlastitog naroda ali iz licnih racuna, opstruirati proces povratka. Pa i kasnije, kao potencijalni biznismeni sto namjeravaju postati kroz legalnu ili nelegalnu privatizaciju. Stoga i privatizacija i ozivljavanje zdravih jezgara velikih poslovnih sistema imaju tako znacajnu politicku dimenziju.

Etnicki gubici apsolutno i relativno su najvisi u bosnjackom etnosu. Izgonom je, medjutim, najvice izgubila demokratija i buducnost. Izgonom su najprije otjerani protivnici ekstremizma i pristalice demokratije, a zatim je u izbjeglistvu formirani bolji starosni profil, pa je negativnom selekcijom politicki profil izbjeglicke populacije nacelno zreliji vani nego u zemlji. Njihov povratak i ekonomska nezavisnost (posao) preduslov su, dakle za brzu demokratizaciju drustva, mada se barem dvije trecine njih nece vratiti na ognjista.

4. LOKALNE I REGIONALNE STRATEGIJE I INTERESI

Postoji nekoliko ekonomsko - politickih strategija i interesa koji proturijece jedni drugim a temeljeni su na Daytonskom sporazumu: lokalne, regionalne, republicko - federaine i drzavne.

4.1 OPSTINSKE STRATEGIJE I INTERESI

Opstinama nije dato mnogo politicke moci. Odgovorne su za urbanu politiku i praksu, zastitu okoline i nesto lokalnih poreza. Nikakvi propisi ne obavezuju niti opstinu niti vise nivoe vlasti da se uzdrzavaju od trovanja stanovnistva nizvodno ili duz ruze vjetrova. Nicim nije regulisana ekoloska ravnoteza, pa s ovog stanovista postoje svi uslovi da Bosna u cjelini ostane izvoriste ne samo politickog i bukvalnog zagadjenja sireg okruzenja, iz prostog razloga sto je populistickom politickom pristupu data prednost nad integralnim trzisnim koji podrazumijeva odgovornost.

Ekoloski problem moze izgledati nesto udaljen od danasnjeg trenutka. Mnogo tezi aktuelni problem je otvaranje radnih mjesta u slabije razvijenim opstinama. On je dijelom naslijedjen i buducnost ce biti mracnija, jer po DD niko ne snosi odgovornost za
razvoj najsiromasnijih opstina. Naslijedjene razlike vide se iz slike 8. Oko 2/3 ukupnog broja opstina imaju, i za BH uslove, neatraktivnu privredu, a veliki dio prostora je apsolutno i relatvno prazan sa stanovista privredne aktivnosti. Omjer imedju najslabije razvijene i najrazvijenije opstine je, sa stanovista produktivnosti rada 1:12, a sa stanovista industrijalizovanosti prostora 1:120. Koje ce to pokretacke snage moci izvuci najslabije medlu nerazvijenim, bez obzira gdje se nalaze?

Mada se podaci odnose na 1990. godinu, jasno je da ce dalja polarizacija razvoja dovesti do sukoba interesa slabije razvijenih s interesima razvijenijih opstina, koji ce, u odsustvu etablirane politike regionalnog razvoja, dovesti
do povecanja tenzija. Slika 9 pokazuje da situacija nije bolja ni sa stanovista socijainog polozaja stanovnistva.

Veci gradovi, uz izuzetak Mostara, uspjeli su da ocuvaju privredne kapacitete i nesto kontakata s trzistem, manje opstine su izgubile i kontakt i preduzeca, pa je rekonstrukcija radnih mjesta utoliko teza. Socijalna zavisnost od politickih mjera ovdje je utoliko veca, a mogucnosti za vodjenje diferencirane politike prema takvim opstinama prosto nema. Pri ostalim jednakim okolnostima problem otvaranja radnih mjesta bio je i ostao najtezi u najslabije razvijenim opstinama. Vrlo nizak nivo drustvenog proizvoda po stanovniku i stopa zaposlenosti u slabo razvijenim opstinama naprosto ne mogu uciniti atraktivnim ove lokacije za zasnivanje ozbiljnijeg biznisa, bez nekog oblika opste podrske. Ukoliko se ona ne etablira, ove ce opstine biti najprije ispraznjene.

Treba podsjetiti da problem slabo razvijenih opstina postoji u oba entiteta. DD ne obavezuje nikakav nivo vlasti da razvije bilo kakve oblike podrske najslabije razvijenim opstinama. On doduse ni ne sprecava etabliranje te politike, ali je otvoreno pitanje da li je u okolnostima BiH uopste moguce nju formulisati i provoditi. Poslijeratna situacija sugerise da preko polovine opstina nemaju uslova za vodjenje aktivne politike zaposljavanja, jer nemaju niti finansijskih sredstava za razvoj infrastrukture koja bi podrzavala otvaranje radnih mjesta niti za pouzdan privredni razvoj. Ovaj tip strategije mogu imati jedino najveci gradovi kao sto su Tuzla, Banjaluka ili Sarajevo - ovaj posljednji zbog administrativne strukture i integrisanih ekonomskopolitickih mjera.

4.2 REGIONALNE STRATEGIJE I INTERESI

Regionalne strategije i interesi analogni su opstinskim, samo se odrazavaju na visem strukturnom nivou. To se vidi i kad nisu uneseni rezultati etnickog ciscenja
i ratnih razaranja, kao sto pokazuje slika 10.

Sa stanovista moguce stope zaposlenosti cetiri od ovdje prikazanih 14 regija (Brcko, Bihac, Drina, i Doboj) su slabije razvijena podrucja. Tri od njih pripadaju Republici Srpskoj a jedno Federaciji. Sa stanovista regionalne sposobnosti za samokreaciju radnih mjesta takodjer se cetiri regije ispoljavaju kao nedovoljno sposobne (Bihac, Brcko, Herceg - Bosna i Travnik). Problem je egzistirao i ranije u sva tri analizirana vojno kontrolisana podrucja. I da se, dakle, nista nije dogodilo ratom sva tri podrucja bi morala raspolagati nekom politikom i mjerama podrske ekonomski nedovoljno jakim regijama. Rat je utoliko vise dramatizovao te razlike.

Daytonskim dogovorom je od Bosne i Hercegovine napravljena tako monstruozna drzava kakve nema na svijetu. Ta kvazi - drzava, takva kakva jest, nema ni prava niti odgovornosti za ono sto se desava i sto ce se desavati unutar nje, pogotovu na regionalnom odnosno kantonalnom nivou. Nije daleko od pameti da se u regionalnim razlikama i nemoc politickih struktura da preveniraju potencijalne nesuglasice nalazi ekonomska osnova za nove - vece politicke nesporazume pa i sukobe.

Federacija je projektovana kao vrlo decentralizovana drzava sa 10 kantona, od kojih neki od njih mogu opstati samo teoretski, a Republika Srpska kao vrlo unitarna u kojoj ce se razviti sukob izmedju jakog politickog centra i ekonomski nemocne periferije. Ni jedan od entiteta nema odgovornosti za opstanak drzave, niti su pak organizovane tako da pomazu jedna drugu, u vlastitom interesu. Buduci da je trajan interes HVO, makar koliko to zvanicno bilo negirano, ocuvanje politickog identiteta Herceg - Bosne, Federacija nece biti u stanju ni da izgradi jedinstvenu politiku podrske opstinama i kantonima u teskocama. U dezintegrisanoj sredini bez obostrane politicke odgovornosti za regije u zaostajanju, suboptimalan ukupan razvoj i nove politicke nevolje su nuznost. Neki od naroda ce u njima ponovo biti okrivljeni za nevolju u kojoj se nalaze, a politicari ce im ponovo prodavati maglu.

4.3 PROBLEM VECIH GRADOVA

Razvijeniji od svog okruzenja, ekonomski centri regija su administrativno - politicki organizovani na tri nacina: kao obicna opstina (Bihac, Travnik, Zenica, Tuzla) u kantonu (Federacija) ili sjediste entiteta (Banjaluka u RS) ili se sastoje od nekoliko integrisanih opstina (Mostar, Sarajevo). Kad su organizovani kao zajednica opstina - tada izvrsavaju i odredjene zadatke regionalnog karaktera. U suprotnom su svedene na nivo opstina i tada im je oduzeta i politicka snaga koju bi morali imati i negirana ekonomska zadaca koju realno izvrsavaju. Politicki isparcelisano, njihovo normalno ekonomsko zaledje koje ce funkcionisati u tri gotovo nezavisna ekonomska sistema postace kocnica i njihovom i razvoju zaledja. Ovo vrijedi posebno za Mostar i Banjaluku cija trzista su znatno prevazilazila njihovo neposredno okruzenje, a politickom voljom su pretvorena u slijepa crijeva ekonomije. Nije mnogo veselija ni buducnost ostalih vecih gradova, obzirom na politicku redukciju njihove ekonomske uloge.

5. MOGUCI MAKROEKONOMSKI ODGOVOR

Paralisana privreda, stanovnistvo pretezno zavisno od humanitarne pomoci i donacija, visoko razvijene javne sluzbe i skupa drzava, moraju biti hitno harmonizirani u interesu gradjana. Moguca makroekonomska sredstva za to su slijedeca:

1. Poresko rasterecenje privrede, nuzno radi poboljsanja konkurentske sposobnosti privrede, moguce je bez dodatnih tenzija rijesiti jedino dugorocnim kreditima. U relaksiranim okolnostima, problem rehabilitacije privrede moguce je rijesiti mnogo korektnije. Kredite treba usmjeriti penziono - invalidskim fondovima, obrazovanju, zdravstvenom osiguranju i osiguranju za slucaj nezaposlenosti.

2. Sve javne sluzbe pod 1 potrebno je harmonizirati s odgovarajucim sistemima Evrope, uz obaveznu primjenu medjunarodno definisanih minimalnih standarda. Za njih mora biti odgovorna drzava BiH, a Federacija BiH i Republika Srpska morale bi se saglasiti da ce taj nivo standarda ugraditi u odgovarajuce zakonske propise. Izjednaceni minimalni nivoi socijalne sigurnosti, temeljeni na porodici kao mjernoj jedinici, brze bi integrisali gradjane nego sto je to u interesu vodecih stranaka.

3. Fondovi za socijalnu sigurnost, penzioni i invalidski fondovi, fond za nezaposlenost i zaposljavanje i fond za regionalni razvoj morali bi biti osnovani na nivou drzave radi koristenja prednosti ekonomije obima. Fondovi bi trebalo da su tripartitno vodjeni u skladu s medjunarodnim pravilima. Ako bi to, zbog neprihvatljive ali logicne opstrukcije vodecih stranaka, bilo nemoguce - morao bi postojati barem egalitarni fond za intervenciju u kriznim djelatnostima i podrucjima.

4. Trebalo bi etablirati Ministarstvo za razvoj ljudskog resursa i zaposljavanje na nivou drzave, koje bi bilo odgovorno za primjenu medjunarodnih pravila igre u ovoj oblasti, za obrazovanje, zaposljavanje, povratak izbjeglica i za borbu protiv diskriminacije.

5. Poreski sistem mora, jednako za domacinstva kao i za preduzeca, biti postavljen na imovinu i prihode kao osnovicu, umjesto na prihode, na cijelom podrucju i uvezan u potpun drzavni informacioni sistem, radi zastite od zloupotrebe i pojeftinjenja funkcionisanja drzave u cjelini.

6. Zakon o drzavnim preduzecima morao bi se reducirati samo na preduzeca u kojima drzava dokazano ima svojinu ili prema kojima ima potrazivanja po osnovu neplacenih kredita. Sva ostala, a i u pomenutim ima radnicke svojine, treba pretvoriti u dionicka ili drustva s ogranicenom odgovornoscu, neposrednom dodjelom prava radnicima na upravljanje njima. Dionice treba da sluze kao dokaz tog prava, a ne kao sredstvo za manipulaciju njima. Rehabilitacija, u najmanju ruku zdravih jezgara, preduzeca moze se ostvariti dodatnim investicijama, emisijom novih dionica itd.

7. Zdrava jezgra velikih poslovnih sistema trebalo bi podrzati medjunarodnim kreditima, ukljucujuci Svjetsku Banku jer embargo nema niti ekonomskog niti pravnog osnova. Privatizaciju je daleko jednostavnije izvesti posredstvom investicija, a izgubljeno vrijeme je nenadoknadivo.

8. Unitaristicku administrativno - politicku strukturu Republike Srpske trebalo bi adaptirati potrebama regionalnog razvoja, radi povecanja odgovornosti regija za vlastiti razvoj, a u populistickoj strukturi Federacije BiH povecati odgovornost regija za zajednicku buducnost u entitetu. U obje strukture potrebno je rahabilitovati ekonomsko - politicku ulogu ekonomskih centara, uz policentricnu organizaciju samih centara.

9. Zakonska infrastruktura u drzavi mora biti harmonizirana s evropskom.
Za implementaciju evropskih standarda neophodna je odgovarajuca tehnicka infrastruktura na nivou drzave, odgovorna za provodjenje, primjenu i diseminaciju standarda.

10. Hitno je potrebno raditi na razvoju trzista novca i kapitala, ukljucujuci berzu. Evropska Unija mogla bi pomoci ekspertima, infrastrukturom i edukacijom kadrova u ovoj oblasti.

11. Neka vrsta Marshallovog plana koji bi obuhvatio ne samo Bosnu i Hercegovinu nego za podrucje bivse Jugoslavije, iskljucujuci Sloveniju a ukljucujuci Albaniju, bio bi mnogo snaznije sredstvo ne samo ekonomske rekonstrukcije regije nego i demokratizacije tog podrucja. Donacije i humanitarna pomoc korisnije bi se usmjerili kroz etabliranje velikih infrastrukturnih projekata kojim bi se to podrucje uvezalo u odgovarajuce evropske sisteme.

12. Iz sigurnosnih razloga i u interesu gradjana svih pomenutih podrucja nuzno je vojno prisustvo na ovom podrucju sve do pune demokratizacije istog.

* *
Izlaganje na Medjunarodnom naucnom skupu u Tuzli, jula 1998.

Prethodna · Sadrzaj · Slijedeca

Zelimir Dado Miladin - Predio

Home · Info · Arhiva ·
Novi broj · Trazi · Linkovi
Redakcija · Pretplata · Kontakt

Casopis Most je upisan u evidenciju javnih glasila R BiH pod brojem 536 od 30.11.1995.
i oslobodjen je placanja poreza na promet.
ISSN 0350-6517

Na vrh

Copyright © 1995-1999 Casopis Most · Mostar · Bosna i Hercegovina
Sadrzaj obnovljen: 14-05-2004

Design by © 1998-1999
HarisTucakovic, Sweden
oo